Landschap, cultuurhistorie en archeologie
Onder het milieuthema landschap, cultuurhistorie en archeologie valt het aspect landschap, cultuurhistorie en archeologie.
Landschap, cultuurhistorie en archeologie
Deze paragraaf beschrijft en beoordeelt de huidige situatie (anno 2022) en de referentiesituatie (anno 2050) voor landschap, cultuurhistorie en archeologie.
Het Nederlandse rivierengebied kent een eeuwenoude geschiedenis. Al vroeg ontdekte men de meerwaarde van de aanwezigheid van de rivier. Zo ontstonden er al vroeg nederzettingen op de hoger gelegen oeverwallen langs de rivieren. De aanwezigheid van de rivier, van water en de aanvoer van sediment maakte de grond vruchtbaar en zeer geschikt om voedsel op te produceren. In de uiterwaarden en langs de rivieren werd het landschap dusdanig ingericht en ingeplant dat men er landbouw kon bedrijven.
De rivier zorgde ook voor een prettige vervoersmogelijkheid en handel waardoor havens en handelsteden langs de rivier ontstonden.
Om ervoor te zorgen dat de mens ook bij de rivier kon blijven wonen werd de mens steeds meer bedreven in het omgaan met water. Men bouwde dijken en waterwerken om het land veilig te houden en te beschermen tegen te hoog water.
Later zijn de rivieren ook militair van belang geworden als grenzen (zoals de Romeinse Limes) en waterlinies (zoals de Brabantse waterlinies en de Hollandse waterlinies). Dit zorgde voor vestingsteden en verdedigingswerken langs de dijken en in de uiterwaarden. Niet alleen zorgde de rivier voor vruchtbare grond maar ook voor bruikbare zand en klei. Hierdoor ontstond er in de uiterwaarden een levendige handel in zand en steen wat resulteerde in steenfabrieken en zandwinplassen. Deze zandwinplassen hebben naderhand vaak ook een ecologische en recreatieve waarde ontwikkeld.
Al deze verschillende vormen van gebruik, door de decennia heen, hebben hun sporen in het landschap achtergelaten. Sporen in de vorm van archeologische waarden in de grond, cultuurhistorische waarden in structuren en elementen en landschappelijke waarden in de inrichting van de uiterwaarden, de dijken en het nabije achterland.
De cultuurhistorische waarde van de rivieren is groot, verspreid over zowel de maas als de Rijntakken liggen verdedigingslinies, schootsvelden, oude meanders, agrarisch cultuurlandschap, ongepercelleerd grasland, kastelen, bebouwingslint aan de dijk, monumenten aan of op de dijken in de uiterwaarden, oude verkavelingspatronen oude wegen en paden, historische stads- en dorpsgezichten, monumentale boerderijen.
Archeologische waarden liggen verspreid over het gehele rivierengebied. Zij bestaan uit restanten van bebouwingslinten, kastelen, oude landschappelijke structuren langs de rivieren.
Huidige situatie
In de huidige situatie zijn de landschappen van de Rijntakken en de Maas intensief gebruikt. Dit gebruik is in het landschap ook goed terug te zien. Al deze vormen van gebruik hebben hun sporen en structuren aan het landschap toegevoegd. Sporen en structuren zoals natuurgebieden, boomstructuren, dijken, dorpen, waterpoelen, waterwerken, recreatiegebieden.
Al deze structuren geven invulling aan de landschappelijke waarden van het rivierengebied. Iedere rivier kent zijn eigen structuren, sferen en karakteristieken en is zijn eigen manier een waardevol landschap. Zo kent de IJssel een sterke meandering, Snijdt de Maas zich in Limburg in een terrassenlandschap en kent de Waal een heel brede bedding met vaak grote uiterwaarden.
Het gehele rivierengebied is verdeeld in verscheidene waardevolle landschappen waardoor de landschappelijke waarde hoog is.
Aan, langs en in de rivieren liggen veel cultuurhistorische waarden. Deze waarden zijn vaak direct verbonden met het landschap zoals maasheggen, bakenbomen, dijken en ontginningen maar kunnen ook aan het gebruik gerelateerd zijn zoals dorpsgezichten, kerken, steenfabrieken en verdedigingswerken. Al deze elementen zijn nog steeds in meer of mindere mate in het landschap zichtbaar en aanwezig waardoor de cultuurhistorische waarde van het rivierengebied hoog is [Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, 2022]
Door de jarenlange geschiedenis van bewoning aan de rivieren en de dijken is de archeologische waarden van het rivierengebied en de dijken erg hoog (zie ook onderstaand figuur).
Op basis van bovenstaande omschrijving krijgen de Rijntakken en de Maas een ‘groene’ beoordeling voor landschap cultuurhistorie en archeologie.
Figuur 5‑20 Uitsnede verwachtingskaart uiterwaarden rivierengebied: Archeologische waarden in de uiterwaarden (Rijksdienst Cultureel Erfgoed, 2022).
Referentiesituatie
De verlaging van de waterstand en grondwaterstand kan een negatieve impact hebben op de landschappelijke waarden. Deze verlaging heeft impact op de aanwezige beplantingstructuren en landschappen die in de uiterwaarden aanwezig zijn. Zij zullen een negatieve impact ondervinden van de waterstandverlaging. De sedimentonttrekking zal verder gaan waardoor meer van de uiterwaarde ontgraven zal worden, hierdoor worden landschappelijke waarden ter plaatse verder aangetast.
De huidige dijk heeft een cultuurhistorische waarde en de doorgaande dijkversterking zal deze waarde negatief beïnvloeden. Waardevolle elementen en monumenten aan de dijk zullen mogelijk moeten wijken voor de dijkversterking en zichten op historische kernen kunnen mogelijk verdwijnen doordat de dijk hoger wordt. De verlaging van de grondwaterstand kan ervoor zorgen dat cultuurhistorisch waardevolle beplantingsstructuren verdwijnen en er kan paalrot ontstaan bij monumenten nabij de rivier.
De waterstandsverlaging kan een negatieve impact op de archeologische waarden in de bodem hebben. Doordat de grondwaterstand verandert, veranderen ook de ondergrondse condities waardoor zij mogelijk niet meer behouden blijven.
Zowel in de Rijntakken als in de Maas vinden lopende projecten doorgang zoals Meanderende Maas en het Klimaatpark. Dit zorgt ervoor dat hier landschappelijke waarden kunnen worden toegevoegd en cultuurhistorische waarden kunnen worden behouden. Deze ingrepen hebben (door hun kleinere oppervlakte) een beperkte positieve impact op de beoordeling.
Op basis van bovenstaande omschrijving krijgen de Rijntakken en de Maas een ‘oranje’ beoordeling voor landschap, cultuurhistorie en archeologie.
Totaalbeoordeling
In onderstaande tabellen is de beoordeling op landschap, cultuurhistorie en archeologie samengevat. Het verdient de aanbeveling dat in elk stadium van de realisatie rekening gehouden dient te worden met cultuurhistorie, archeologie en landschap.
Tabel 5‑9 Totaalbeoordeling Rijntakken en Maas
